گزارشی از کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ »نوشته ی داریوش آشوری
پیشگفتار
این گزارش تلاش دارد تا به شکلی موجز ، زمینه ی تاریخی و ادبی شعر حافظ را –با مرکزقرار دادن کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ »آشوری – روایت کند .تمامی این گزارش برگرفته شده از کتاب مذکور است و تنها توجه به همین پیش زمینه ی تاریخی می کند و از بررسی ادبی و درون متنی شعر حافظ- کاری که آشوری در کتاب انجام می دهد – خودداری میکند.
در واقع این متن با توجه به محدودیتش و شاید هم به عمد - نظر به اهمیت دیدی تاریخی در راززدایی و هاله زدایی چهره ی مهمی همچون حافظ – تنها تا آستانه ی دیوان شعر حافظ پیش رفته وتنها بر همین زمینه ی تاریخی تاکید می کند.
(توضیح 1:بدیهی ست برای دیدن برسی های میان متنی و درون متنی شعر حافظ و تحلیل های دیگر، خواندن کتاب امری ضروری ست.)
(توضیح 2:در همه جا ارجاعات به کتاب آشوری ست مگر اینکه خلافش ذکر شده باشد.)
.
حافظ چه می گوید؟ این پرسشی است که به گفته ی آشوری از حداقل شصت و اندی سال پیش محمود هومن عنوان کتابی کردو تا به امروز –توسط کسانی چون کسروی،احسان طبری، شاملو،خرمشاهی و... –تلاش شده تا برای آن پاسخی درخور داده شود.
در این گزارش سعی شده است تا با معیار قرار دادن کتاب آشوری درباره ی حافظ پاسخی مشخص و تاریخی به این سوال داده شود.آن هم در زمینه ی فرهنگی ای که حافظ دوستی و حافظ پژوهی بازار پر رونقی دارد و « هم عارف ربانی نقش خود را در آن می بیند و هم هواداران ناسیونالیسم دوآتشه، هم هواداران مبارزه ی طبقاتی و هم رمانتیک های سوزناک .»1 و همه با ان فال می زنند! به راستی مشکل کجاست؟در«رندی حافظ» یا در سرگشتگی و «گیجی » تاریخی و فرهنگی ما . اگر اساسا قبول داشته باشیم که مشکلی هست!
همچنان که بزرگترین شاعر مدرن ایران،شاملو، درمقدمه ی تصحیحی که از دیوان حافظ انجام داده معتقد است که « یکی از بزرگترین لطماتی که به دیوان حافظ وارد امده به هم خوردگی ترتیب و توالی ابیات است و نخستین و مهمترین گامی که می تواند در این راه برداشته شود همین باز آوردن ابیات هر غزل به توالی منطقی نخستین آن است –کاری که باید با اما واگر بسیار و با احتمال و قیاس گوناگون ... صورت گیرد.»2
و در نهایت از حافظ سیمای یک انسان ـ«خوش باش» و «منکر معاد» را در کنار خیام ترسیم می کند.
در تقابل با این روشها و برداشتهای غیر تاریخی و دلبخواهی ست که کار آشوری در پهنه ی تاویل وفهم آثار ادبی در ایران اهمیتی دو چندان می یابد.
زیرا« مهمترین مساله، در فهم متن تاریخی ای ست که حافظ در آن می زیسته و ما دیگر در آن متن نیستیم.»3
اصلی ترین مشکلی که سبب تفسیرها وبرداشتهای متفاوت از شعر حافظ می شوند زبان کنایی و نمادین و استعاره ای حافظ است که طرحی از یک جهان بینی اسطوره ای- شاعرانه است و ریشه در زبان شعری صوفیانه دارد که سنتی دراز پیش از حافظ دارد و در کلام او پیچ و تابی ویژه گرفته.
تعبیرهایی چون می و مطرب و ساقی و می خانه و... که در تفسیر صوفیانه معنایی مجازی دارند، در شعر حافظ معنایی حقیقی و ملموس نیز پیدا می کنند.
آشوری در کتاب عرفان و... باور دارد که با وجود این دو گانگی ها در شعر حافظ ،می توان از یک منطق درونی در خط اصلی جهان بینی اش سخن گفت و سعی می کند با استفاده از هرمنوتیک تمام آن تعابیر و واژگان(می و خانقاه و زاهد و رند و عقل و جنون و... ) را در یک نظام اندیشه بگنجاند و نسبت ها و رویارویی هایشان را نشان دهد.
او با تکیه بر همین روش هرمنوتیکی ،اساسی ترین نکته را در فهم متن ،تاریخی بودن آن می داند یعنی«همانگونه که پاره های متن بر کلیت آن تکیه دارند و پاره های مبهم را در پرتو تمامیت متن می توان خواند ،تمامیت متن نیز بر یک زیر متن تاریخی تکیه دارد.»4
او به درستی معتقد است که زبان شعر حافظ علاوه بر داشتن خصلتی شخصی و ویژه ،در بنیاد خصلتی همگانی دارد ومتاثر از زبان مردم هم روزگار اوو در نتیجه « با فهم اثر همچون پدیده ای تاریخی به تاریخیت فهم می رسیم،چه فهم آفریننده ی اثر و چه فهم تفسیرگر،که آن نیز در قالب و افق تاریخی وی صورت می گیرد.»5
آشوری مشکل اساسی حافظ شناسی ما را تاکنون،نبود یا ضعف درک تاریخی می داند که از دو سو منجر به بدفهمی حافظ شده است .یکی از سوی ذهنیت اسطوره سازی که حافظ را در در مقام لسان الغیب بیرون از فهم همگانی بشری برده و دیگری حافظ - شیدایی امروزین،که با نشاندن حافظ در جایگاه نابغه ای بیمانند ،اورا از متن تاریخی اش بیرون می آورد.
اساسی ترین ویژگی جهان حافظ به باور آشوری ،جهانی است دینی که از دریچه ی دین و فهم دینی به جهان می نگرد به عبارت دیگر ،جهانی است در حضور خدا.
با در نظر گرفتن پیش زمینه ی تاریخی دو سه هزار ساله ی دینی و فلسفی پیش از حافظ، می بینیم که او در میان دریایی از تفسیر های کلامی و عرفانی و صوفیانه از بینش دینی و قرآن، به سر می برده و نشان های آن ها را در دیوان او می توان به روشنی دید.
در واقع در این دیوان حدود پانصد غزل را در بر می گیردو در طول پنجاه سال سروده شده در بخش عمده ی آن می توان وحدتی معنایی یافت و«حتا آن گاه که این بینش حکایت از رویکرد به قطب های فکری نا همساز دارد ، باز این قطب ها در دو سر یک گستره ی معنایی قرار دارندکه همانا بینش و حکمت صوفیانه و عرفانی چیره بر فضای ادبیات فارسی و ذهنیت ایرانی است .»6
آشوری برای معنا گشایی دیوان حافظ به شیوه ای هرمنوتیکی ،نخستین گام را یافتن رابطه ی متن دیوان با متن های پیش از خود و همزمان خود می داند واین کار را با یک مطالعه ی میان متنی ( واین کار را با یک مطالعه ی میان متنی (intertextual) ، میان متن دیوان حافظ و تفسیر عرفانی کشف الاسرارمیبدی و مرصادالعباد رازی انجام می دهد.
با این کار می بینیم که میان بسیاری از بیت ها و غزل های حافظ و تعبیر هایی چون اهل سلامت ،عنایت،گنج،گدا،زاهد و.... در دیوان حافظ و متون یاد شده ارتباط معنادار وجود دارد.
آشوری در دو بخش بعدی کتاب که گزیده هایی از کشف الاسرار و مرصادالعباد به دست می دهد،ضمن اشاره به اینکه افراد دیگری نیز به ارتباط این دو متن و متن های دیگر با ادیوان حافظ اشاره کرده بودند،شناخت این رابطه را هنگامی راهگشا می داند که «توجه کنیم بیت ها و غزل هایی از حافظ که با این دو متن رابطه ی روشن و سرراست دارند که بر محور داستان آفرینش آدم وتاویل عرفانی آن در مکتب تصوف خراسانی می گردند.»7
در اینجا مولف کتاب، به ساختار سرنمونی (archetypal) کل انسان شناسی عرفانی که حول داستان آفرینش در متون مذهبی و تاریخی _انجیل و تورات و قرآن_ و هبوط آدم از بهشت به زمین و مساله ی گناه نخستین می پردازد که در دیوان حافظ باریک بینانه ترین و شاعرانه ترین بازتاب خود را یافته است .
البته آشوری در این کتاب ، همچنان که خود نیز اشاره می کند ،با پیروی از راه درونفهمی(verstehen) دیلتایی با هم دلی (empathy) صرفابه تفسیر متن اشعار حافظ می پردازد و « از متن و زندگانی درونی متن بیرون نیامده و به علت جویی های اجتماعی و تاریخی نپرداخته»8، زیرا که هدف پژوهش خود را فهم ساختار درونی ذهنیت حاکم بر متن همچون پدیده ای تاریخی و فرهنگی می داند.( شاید بتوان در اینجا جای پروژه ها ی تاریخی و جامعه شناسانه مربوط به تاریخ گذشته ی ایران را خالی کرد.پروژه هایی که با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و تاریخی عصر حافظ و نقش هجوم اقوام بیگانه –مغولان و ترکان و اعراب و...- در پا گرفتن شعر و اندیشه ی صوفیانه و عارفانه و رندانه سعی در تبیین تاثیر عوامل اجتماعی و بیرونی در ادبیات و تاریخ حوزه ی فرهنگی ای به نام ایران دارند.)
آشوری در ادامه ی پژوهش درخشان خود، پس ازتعریف اسطوره (myth) و سرنمون(archetype) و نقش آنها در تصوف، به رابطه ی سرراست دیوان حافظ با میراث عرفان شاعرانه ی مکتب خراسان و دیدگاه تاویلی آن اشاره می کند و به روشنی در فصول مطالعه ی میان متنی آن را نشان می دهد.
او در فصول بعدی به شکل گیری مفهوم یا سرنمون «انسان کامل»در تصوف که بر بنیاد تاویل روایت آفرینش آدم در قرآن است اشاره کرده و نشان می دهد که حافظ نیز مفهوم رند را بر اساس آن می سازد.
او سپس به نقش و اهمیت اسطوره ی آفرینش در دین های ابراهیمی-یهودیت،مسیحیت و اسلام – می پردازد و پیدایش مفاهیم و سرنمون های آدم ، هبوط ،گناه نخستین و... را در سه دین یاد شده را بررسی می کند.
(به دلیل اهمیت و دقت فصل های ذکر شده و پرهیز از تکرار، به خود کتاب رجوع شود.)
نویسنده در فصل «دو مکتب تاویلی» ، به پیدایش دو جریان از دل تصوف – که خود یکی از شاخه های فرهنگ اسلامی است- اشاره می کند.
گرایش اول که حکمت یا عرفان ذوقی نام دارد ،از دل تصوف زاهدانه پدید آمده – از قرن دوم هجری-و بر تاویلی عاشقانه و بی میانجی و حسی از تصوف تاکید دارد ،همچون بایزید بسطامی.
دومی که عرفان نظری و حکمت الاهی نامیده می شود میراث انسان سناسی وجهان بینی حکمت ذوقی را در قالب تفکر متافیزیکی فلسفی رازورزانه وعقلی ، یعنی هستی شناسی نو افلاطونی و متافیزیک یونانی قرار می دهد با نامهایی چون محی الدین عربی .
در ادامه ی بخش های بعدی ما با تحلیل تفاوتهای این دو مکتب ، حرکت اندیشه و شعر پیش از حافظ از تصوف زاهدانه به تصوف شاعرانه-با فردی همچون ناصر خسرو- و حرکت شعر واندیشه حافظ از شعر صوفیانه –با نمایندگانی همچون مولوی و عطار –به شعر رندانه – که با سعدی آغاز می شود و در حافظ به نقطه ی اوجش می رسد- را مشاهده می کنیم.
1-عرفان و رندی در شعر حافظ –داریوش آشوری-نشر مرکز
2-مقدمه ی حافظ شیراز –احمد شاملو –انتشارات مروارید
3 عرفان و رندی در شعر حافظ –داریوش آشوری-نشر مرکز
4-همان
5-همان
6-همان
7-همان
8-همان
پیشگفتار
این گزارش تلاش دارد تا به شکلی موجز ، زمینه ی تاریخی و ادبی شعر حافظ را –با مرکزقرار دادن کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ »آشوری – روایت کند .تمامی این گزارش برگرفته شده از کتاب مذکور است و تنها توجه به همین پیش زمینه ی تاریخی می کند و از بررسی ادبی و درون متنی شعر حافظ- کاری که آشوری در کتاب انجام می دهد – خودداری میکند.
در واقع این متن با توجه به محدودیتش و شاید هم به عمد - نظر به اهمیت دیدی تاریخی در راززدایی و هاله زدایی چهره ی مهمی همچون حافظ – تنها تا آستانه ی دیوان شعر حافظ پیش رفته وتنها بر همین زمینه ی تاریخی تاکید می کند.
(توضیح 1:بدیهی ست برای دیدن برسی های میان متنی و درون متنی شعر حافظ و تحلیل های دیگر، خواندن کتاب امری ضروری ست.)
(توضیح 2:در همه جا ارجاعات به کتاب آشوری ست مگر اینکه خلافش ذکر شده باشد.)
.
حافظ چه می گوید؟ این پرسشی است که به گفته ی آشوری از حداقل شصت و اندی سال پیش محمود هومن عنوان کتابی کردو تا به امروز –توسط کسانی چون کسروی،احسان طبری، شاملو،خرمشاهی و... –تلاش شده تا برای آن پاسخی درخور داده شود.
در این گزارش سعی شده است تا با معیار قرار دادن کتاب آشوری درباره ی حافظ پاسخی مشخص و تاریخی به این سوال داده شود.آن هم در زمینه ی فرهنگی ای که حافظ دوستی و حافظ پژوهی بازار پر رونقی دارد و « هم عارف ربانی نقش خود را در آن می بیند و هم هواداران ناسیونالیسم دوآتشه، هم هواداران مبارزه ی طبقاتی و هم رمانتیک های سوزناک .»1 و همه با ان فال می زنند! به راستی مشکل کجاست؟در«رندی حافظ» یا در سرگشتگی و «گیجی » تاریخی و فرهنگی ما . اگر اساسا قبول داشته باشیم که مشکلی هست!
همچنان که بزرگترین شاعر مدرن ایران،شاملو، درمقدمه ی تصحیحی که از دیوان حافظ انجام داده معتقد است که « یکی از بزرگترین لطماتی که به دیوان حافظ وارد امده به هم خوردگی ترتیب و توالی ابیات است و نخستین و مهمترین گامی که می تواند در این راه برداشته شود همین باز آوردن ابیات هر غزل به توالی منطقی نخستین آن است –کاری که باید با اما واگر بسیار و با احتمال و قیاس گوناگون ... صورت گیرد.»2
و در نهایت از حافظ سیمای یک انسان ـ«خوش باش» و «منکر معاد» را در کنار خیام ترسیم می کند.
در تقابل با این روشها و برداشتهای غیر تاریخی و دلبخواهی ست که کار آشوری در پهنه ی تاویل وفهم آثار ادبی در ایران اهمیتی دو چندان می یابد.
زیرا« مهمترین مساله، در فهم متن تاریخی ای ست که حافظ در آن می زیسته و ما دیگر در آن متن نیستیم.»3
اصلی ترین مشکلی که سبب تفسیرها وبرداشتهای متفاوت از شعر حافظ می شوند زبان کنایی و نمادین و استعاره ای حافظ است که طرحی از یک جهان بینی اسطوره ای- شاعرانه است و ریشه در زبان شعری صوفیانه دارد که سنتی دراز پیش از حافظ دارد و در کلام او پیچ و تابی ویژه گرفته.
تعبیرهایی چون می و مطرب و ساقی و می خانه و... که در تفسیر صوفیانه معنایی مجازی دارند، در شعر حافظ معنایی حقیقی و ملموس نیز پیدا می کنند.
آشوری در کتاب عرفان و... باور دارد که با وجود این دو گانگی ها در شعر حافظ ،می توان از یک منطق درونی در خط اصلی جهان بینی اش سخن گفت و سعی می کند با استفاده از هرمنوتیک تمام آن تعابیر و واژگان(می و خانقاه و زاهد و رند و عقل و جنون و... ) را در یک نظام اندیشه بگنجاند و نسبت ها و رویارویی هایشان را نشان دهد.
او با تکیه بر همین روش هرمنوتیکی ،اساسی ترین نکته را در فهم متن ،تاریخی بودن آن می داند یعنی«همانگونه که پاره های متن بر کلیت آن تکیه دارند و پاره های مبهم را در پرتو تمامیت متن می توان خواند ،تمامیت متن نیز بر یک زیر متن تاریخی تکیه دارد.»4
او به درستی معتقد است که زبان شعر حافظ علاوه بر داشتن خصلتی شخصی و ویژه ،در بنیاد خصلتی همگانی دارد ومتاثر از زبان مردم هم روزگار اوو در نتیجه « با فهم اثر همچون پدیده ای تاریخی به تاریخیت فهم می رسیم،چه فهم آفریننده ی اثر و چه فهم تفسیرگر،که آن نیز در قالب و افق تاریخی وی صورت می گیرد.»5
آشوری مشکل اساسی حافظ شناسی ما را تاکنون،نبود یا ضعف درک تاریخی می داند که از دو سو منجر به بدفهمی حافظ شده است .یکی از سوی ذهنیت اسطوره سازی که حافظ را در در مقام لسان الغیب بیرون از فهم همگانی بشری برده و دیگری حافظ - شیدایی امروزین،که با نشاندن حافظ در جایگاه نابغه ای بیمانند ،اورا از متن تاریخی اش بیرون می آورد.
اساسی ترین ویژگی جهان حافظ به باور آشوری ،جهانی است دینی که از دریچه ی دین و فهم دینی به جهان می نگرد به عبارت دیگر ،جهانی است در حضور خدا.
با در نظر گرفتن پیش زمینه ی تاریخی دو سه هزار ساله ی دینی و فلسفی پیش از حافظ، می بینیم که او در میان دریایی از تفسیر های کلامی و عرفانی و صوفیانه از بینش دینی و قرآن، به سر می برده و نشان های آن ها را در دیوان او می توان به روشنی دید.
در واقع در این دیوان حدود پانصد غزل را در بر می گیردو در طول پنجاه سال سروده شده در بخش عمده ی آن می توان وحدتی معنایی یافت و«حتا آن گاه که این بینش حکایت از رویکرد به قطب های فکری نا همساز دارد ، باز این قطب ها در دو سر یک گستره ی معنایی قرار دارندکه همانا بینش و حکمت صوفیانه و عرفانی چیره بر فضای ادبیات فارسی و ذهنیت ایرانی است .»6
آشوری برای معنا گشایی دیوان حافظ به شیوه ای هرمنوتیکی ،نخستین گام را یافتن رابطه ی متن دیوان با متن های پیش از خود و همزمان خود می داند واین کار را با یک مطالعه ی میان متنی ( واین کار را با یک مطالعه ی میان متنی (intertextual) ، میان متن دیوان حافظ و تفسیر عرفانی کشف الاسرارمیبدی و مرصادالعباد رازی انجام می دهد.
با این کار می بینیم که میان بسیاری از بیت ها و غزل های حافظ و تعبیر هایی چون اهل سلامت ،عنایت،گنج،گدا،زاهد و.... در دیوان حافظ و متون یاد شده ارتباط معنادار وجود دارد.
آشوری در دو بخش بعدی کتاب که گزیده هایی از کشف الاسرار و مرصادالعباد به دست می دهد،ضمن اشاره به اینکه افراد دیگری نیز به ارتباط این دو متن و متن های دیگر با ادیوان حافظ اشاره کرده بودند،شناخت این رابطه را هنگامی راهگشا می داند که «توجه کنیم بیت ها و غزل هایی از حافظ که با این دو متن رابطه ی روشن و سرراست دارند که بر محور داستان آفرینش آدم وتاویل عرفانی آن در مکتب تصوف خراسانی می گردند.»7
در اینجا مولف کتاب، به ساختار سرنمونی (archetypal) کل انسان شناسی عرفانی که حول داستان آفرینش در متون مذهبی و تاریخی _انجیل و تورات و قرآن_ و هبوط آدم از بهشت به زمین و مساله ی گناه نخستین می پردازد که در دیوان حافظ باریک بینانه ترین و شاعرانه ترین بازتاب خود را یافته است .
البته آشوری در این کتاب ، همچنان که خود نیز اشاره می کند ،با پیروی از راه درونفهمی(verstehen) دیلتایی با هم دلی (empathy) صرفابه تفسیر متن اشعار حافظ می پردازد و « از متن و زندگانی درونی متن بیرون نیامده و به علت جویی های اجتماعی و تاریخی نپرداخته»8، زیرا که هدف پژوهش خود را فهم ساختار درونی ذهنیت حاکم بر متن همچون پدیده ای تاریخی و فرهنگی می داند.( شاید بتوان در اینجا جای پروژه ها ی تاریخی و جامعه شناسانه مربوط به تاریخ گذشته ی ایران را خالی کرد.پروژه هایی که با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و تاریخی عصر حافظ و نقش هجوم اقوام بیگانه –مغولان و ترکان و اعراب و...- در پا گرفتن شعر و اندیشه ی صوفیانه و عارفانه و رندانه سعی در تبیین تاثیر عوامل اجتماعی و بیرونی در ادبیات و تاریخ حوزه ی فرهنگی ای به نام ایران دارند.)
آشوری در ادامه ی پژوهش درخشان خود، پس ازتعریف اسطوره (myth) و سرنمون(archetype) و نقش آنها در تصوف، به رابطه ی سرراست دیوان حافظ با میراث عرفان شاعرانه ی مکتب خراسان و دیدگاه تاویلی آن اشاره می کند و به روشنی در فصول مطالعه ی میان متنی آن را نشان می دهد.
او در فصول بعدی به شکل گیری مفهوم یا سرنمون «انسان کامل»در تصوف که بر بنیاد تاویل روایت آفرینش آدم در قرآن است اشاره کرده و نشان می دهد که حافظ نیز مفهوم رند را بر اساس آن می سازد.
او سپس به نقش و اهمیت اسطوره ی آفرینش در دین های ابراهیمی-یهودیت،مسیحیت و اسلام – می پردازد و پیدایش مفاهیم و سرنمون های آدم ، هبوط ،گناه نخستین و... را در سه دین یاد شده را بررسی می کند.
(به دلیل اهمیت و دقت فصل های ذکر شده و پرهیز از تکرار، به خود کتاب رجوع شود.)
نویسنده در فصل «دو مکتب تاویلی» ، به پیدایش دو جریان از دل تصوف – که خود یکی از شاخه های فرهنگ اسلامی است- اشاره می کند.
گرایش اول که حکمت یا عرفان ذوقی نام دارد ،از دل تصوف زاهدانه پدید آمده – از قرن دوم هجری-و بر تاویلی عاشقانه و بی میانجی و حسی از تصوف تاکید دارد ،همچون بایزید بسطامی.
دومی که عرفان نظری و حکمت الاهی نامیده می شود میراث انسان سناسی وجهان بینی حکمت ذوقی را در قالب تفکر متافیزیکی فلسفی رازورزانه وعقلی ، یعنی هستی شناسی نو افلاطونی و متافیزیک یونانی قرار می دهد با نامهایی چون محی الدین عربی .
در ادامه ی بخش های بعدی ما با تحلیل تفاوتهای این دو مکتب ، حرکت اندیشه و شعر پیش از حافظ از تصوف زاهدانه به تصوف شاعرانه-با فردی همچون ناصر خسرو- و حرکت شعر واندیشه حافظ از شعر صوفیانه –با نمایندگانی همچون مولوی و عطار –به شعر رندانه – که با سعدی آغاز می شود و در حافظ به نقطه ی اوجش می رسد- را مشاهده می کنیم.
1-عرفان و رندی در شعر حافظ –داریوش آشوری-نشر مرکز
2-مقدمه ی حافظ شیراز –احمد شاملو –انتشارات مروارید
3 عرفان و رندی در شعر حافظ –داریوش آشوری-نشر مرکز
4-همان
5-همان
6-همان
7-همان
8-همان
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر